Grote verwachtingen

MAK, G., Grote verwachtingen. In Europa 1999-2019. Uitg. Atlas Contact, 2019, 557 pp. – ISBN 978 90 450 3977 0

In deze wereldomvattende crisis toont de Europese Gemeenschap zich vrij daadkrachtig in de bestrijding van het coronavirus. Europa maakt o.a. middelen vrij ter ondersteuning van de economie en onderhandelt over vaccins. Je zou haast vergeten dat in de voorbije twee decennia het Europese project talloze malen onder zware druk heeft gestaan.

Maar Geert Mak houdt ons bij de les. Bijna exact 20 jaar na zijn eerste boek over de geschiedenis van Europa, pakt hij uit met een lijvig vervolg. In een chronologisch overzicht maakt hij een grondige en genuanceerde analyse van de problemen en uitdagingen waarmee Europa in de eerste twee decennia van de 21^e eeuw werd geconfronteerd.

Na de vliegende start van de eeuw, met de introductie van de euro, maakte het optimistische Europa een periode van snelle en diepgaande veranderingen door. De euforie van de eeuwwisseling deemsterde langzaam weg en maakte plaats voor desillusies. In Europa stapelde zich de ene crisis op de andere.

De muntunie plaatste de lidstaten voor onmogelijke opgaven. De globalisering zorgde voor het verlies van de kleinschaligheid en menselijke betrokkenheid. De overhaaste toetreding van de voormalige Oostbloklanden bleek een fiasco. De massale emigratie naar het Westen had dramatische gevolgen voor het thuisland en was koren op de molen van nationalistische en populistische partijen in het Westen.

Ze kregen nog meer munitie na de aanslag op de Twin Towers in New York. De islam en de moslims werden de nieuwe zondebok voor de achteruitgang van de lagere en middenklasse. De bloedige conflicten in Afrika en Klein-Azië zorgden daar bovenop voor een stroom vluchtelingen en migranten. Het Europese asielsysteem bleek een chaos. Ultrarechts spon er garen bij, Europa raakte steeds verder verdeeld.

Dan waren er nog de Griekse kredietcrisis, die de muntunie bedreigde, en de Oekraïense kwestie, die de wankele verstandhouding met Rusland zwaar op de proef stelde. De aanvankelijke Europese eensgezindheid begon te verwateren. Er was geen openheid ontstaan, maar een ondoorgrondelijk netwerk van natiestaten.

Het enthousiasme voor Europa ging tanen. De eenmaking van Europa was ondoordacht en inderhaast gebeurd, maar hield veel te weinig rekening met de realiteit. De nakende Brexit bracht andere landen op het idee om ook hun eigen weg te gaan. En na de verkiezing van Donald Trump in de VS verbrokkelde het Atlantisch bondgenootschap. In de nieuwe wereldorde stond Europa alleen.

In de eerste twee decennia van de 21^e eeuw hing het Europese project meerdere malen aan een zijden draad. Dit roept een paar fundamentele vragen op. Kan er eigenlijk wel een Europese identiteit ontstaan in een continent met 60 talen en 40 landen? Kan Europa meer worden dan de optelsom van nationale democratieën?

In het laatste hoofdstuk maakt Geert Mak de balans op. Het is niet allemaal kommer en kwel. Op andere vlakken is de unie wel gegroeid en verstevigd. Het vertrouwen van de burgers in de Europese leiders is weer gestegen. We zitten echter wel in een gevaarlijke overgangsfase. De vraag is wat Europa daarin kan bieden.

Sedert de publicatie van dit boek is er weer heel wat veranderd. Voor het oplossen van de Brexit-crisis heeft Europa zich zeldzaam eensgezind getoond en voor de aanpak van de covidcrisis kijken de lidstaten toch weer richting Europa. Het lijkt wel een illustratie van de aloude vaststelling dat een gemeenschappelijke vijand de onderlinge solidariteit verhoogt. En de verkiezing van Joe Biden belooft een grondige ommekeer in de verzuurde relatie met de VS en het herstel van het Atlantische bondgenootschap.

Met Grote verwachtingen heeft Geert Mak alvast mijn verwachtingen over zijn boek ruim ingelost. Behalve het grondig uitgewerkte overzicht van de evoluties in Europa van 1999 tot 2019, vond ik er een zeer kritische en doordachte analyse van de meest verontrustende ontwikkelingen in het Europa van vandaag.

Hij stelt fundamentele vragen bij de doorgedreven neoliberale wending. De ontmanteling van de overheid en publieke diensten en de ongebreidelde groei van de ongelijkheid veroorzaakten. een zware teleurstelling en wantrouwen bij de doorsnee burger. Die leidden tot de uitholling van de traditionele politieke partijen en de opkomst van populisme en nationalisme. En hij fileert het nationalisme met zijn eenvoudige oplossingen, het gekoesterde slachtofferschap en de nostalgie naar een verleden dat nooit bestond.

Laat u niet afschrikken door het formaat van deze turf. De tekst is geschreven met een  journalistieke pen en is dus vlot te lezen. Grote verwachtingen is een boek om te lezen en opnieuw te lezen.

©  Minervaria

De barbaren

BOGUCKI, P., De barbaren. Verloren beschavingen buiten Rome en Hellas. (Vert. The Barbarians: Lost Civilisations, 2017) Uitg. Omniboek, 2019,271 pp. – ISBN 978 94 0191 5717

Al zijn in de loop der eeuwen talrijke geschriften vernietigd of verloren gegaan, toch weten wij vrij veel over de klassieke beschavingen op de noordelijke kust van de Middellandse zee. De tegenstelling met de volkeren die ten noorden daarvan woonden, kan bijna niet groter zijn. De Grieken en Romeinen noemden hen ‘barbaren’ omdat ze ongeletterd waren en niet in steden woonden.

Auteurs als Herodotos en Tacitus schreven neer wat zij over hen wisten. Maar veel overgeleverde informatie moet met een korrel zout genomen worden, want is neergeschreven door de ‘tegenstrever’. We weten niet hoe zij zichzelf noemden en daarom gebruikt Peter Bogucki, archeoloog en antropoloog, consequent de term ‘barbaren’.

De barbaren is de neerslag van 40 jaar archeologisch onderzoek naar de gemeenschappen die Midden- en Noord-Europa bevolkten vanaf de late steentijd tot en met de ijzertijd. Het verhaal van de Europese barbaren is er een van opmerkelijke innovatie, mobiliteit en sociale complexiteit.

Omdat ze zelf geen schriftcultuur kenden, hebben deze volkeren ons geen rechtstreekse getuigenissen nagelaten. Wij kennen hun verhaal alleen door archeologische vondsten van nederzettingen, offerplaatsen, monumenten en graven. Het is indrukwekkend hoeveel informatie daaruit door archeologen afgeleid kan worden. Hun vondsten ondersteunen het gangbare beeld van deze volkeren als gewelddadig en moordlustig niet. ­

Deze gemeenschappen, die tussen 2000 en 500 v.C. het Europa ten noorden van de Alpen bevolkten, konden zich in veel opzichten meten met de klassieke beschavingen. Hun samenlevingen waren met elkaar verbonden door gemeenschappelijke voorwerpen en gebruiken. Het leven was gewelddadig en hard, maar er was wel een belangrijke mate van technologische ontwikkeling.

De opgravingen onthullen heel wat over het leven van de gewone mens, zijn huizen, bezigheden, middelen van bestaan, zijn rituelen. De meeste mensen waren boeren en ambachtslui. Ze bedreven akkerbouw en veeteelt. Uit de vondsten leidt men af dat er een bloeiende handel was met de Griekse stadstaten en later met het Romeinse Rijk. Over hun eigen handels- en machtscentra weten we echter weinig.

Als ze in contact kwamen met andere beschavingen maakten ze slim gebruik van de mogelijkheden die dit bood om maatschappelijk hogerop te komen. Rijke grafvondsten duiden op de opkomst van een rijke en machtige elite en dus veranderingen in de sociale politieke structuren. De talrijke veenlijken wijzen erop dat er mensenoffers werden gebracht.

De wereld van de barbaren veranderde heel vaak, onder andere onder invloed van klimaatveranderingen, maar na 500 n.C. werd hun de wereld helemaal door elkaar geschud. Onder invloed van de Romeinse invasies en later de opkomst van het christendom,kreeg hun samenleving een andere sociale organisatie. Ze werden geletterd en konden niet meer als ‘barbaren’ betiteld worden.

Toch leven deze barbaren op een of andere manier verder in de Europese beschaving, zegt Peter Bogucki. Zijn laatste hoofdstuk stelde mij echter teleur. Het gaat vooral over de wijze waarop zij nu voorgesteld worden en inspiratie geven aan tekenaars of films. Ik leerde echter niets over hoe hun wereld voortleeft in hedendaagse instituties of hoe de vermenging tussen de barbaarse en klassieke wereld een typisch Europese samenleving vormde. Dit is misschien voer voor historici?

Niettemin vond ik het een zeer boeiend werk. Ik kreeg een hele reeks tips voor bezoeken aan musea en sites. Het is bovendien zeer inzichtelijk geschreven en treffend geïllustreerd. Voor mij mocht het gerust twee keer zo dik zijn.

©  Minervaria

Aansluitend: dit boek wordt zeer goed aangevuld door Aan de rand van de wereld

Eeuwen van duisternis

NIXEY, C., Eeuwen van duisternis. De christelijke vernietiging van de klassieke cultuur. (Vert. The Darkening Age, 2017) Hollands Diep, 2018 (2^e dr.), 398 pp. – ISBN 978 90 488 4718 1

In 2014 werd binnen het IS-kalifaat muziek verboden en werden boeken verbrand. Het jaar daarop begonnen IS-militanten met het systematisch verwoesten van de resten van de antieke steden Nimrud en Palmyra. ‘Valse afgoden’ moesten worden vernietigd. De wereld zag met afgrijzen hoe drieduizend jaar oude beelden omver gehaald werden en met mokers kapot geslagen.

Het was niet de eerste keer dat de stad Palmyra en haar heiligdommen aangevallen werd en verwoest. En waarschijnlijk hebt u nooit gehoord over de prachtige tempel van Serapis in het huidige Egypte. Dat hoeft niet te verbazen, want in 392 n.C. is hij door een bisschop, met de hulp van een troep fanatieke christenen, met de grond gelijk gemaakt.

Catherine Nixey heeft het voor u uitgeplozen. Ze schreef een beklijvend en uitstekend gedocumenteerd boek, ruim geïllustreerd, over de grotendeels onbekende tragedie achter de ‘triomf’ van het christelijke geloof. Er wordt, in haar eigen woorden, ‘ongegeneerd gerouwd over de grootste verwoesting van kunst die de mensheid ooit heeft meegemaakt’.

Ons werd altijd voorgehouden dat de kerk licht had gebracht in heel Europa. Mensen zouden zich massaal en graag tot het zachtmoedige christendom bekeerd hebben, dat mijlen verheven was boven de eeuwenoude godencultussen. Minder bekende geschriften, en veel objecten in musea en archeologische vindplaatsen, vertellen echter een ander verhaal.

In de polytheïstische klassieke samenlevingen heerste religieuze tolerantie. De goden bestonden gewoon naast elkaar en iedereen kon verschillende goden aanbidden en dienen. De Romeinse autoriteiten kregen echter te maken met een sekte die zeer recalcitrant was en overtuigd van het eigen grote gelijk. Wie een andere god aanbad, was niet gewoon anders, maar dwaalde en moest desnoods met geweld bekeerd worden. Groepjes fanatieke christenen verstoorden geregeld de openbare orde en gingen zich te buiten aan beschadiging en vernieling van gebouwen en kunstwerken.

Sommige keizers traden hardhandig op, maar dit waren uitzonderingen. Er zijn niet veel jaren geweest waarin christenen op last van een keizer zijn vervolgd. Het was de eerste 250 jaar n.C. officieel beleid van de meeste keizers om de christenen te negeren en te zeggen dat er niet actief jacht op hen mocht worden gemaakt. Martelingen en executies gebeurden niet zozeer omwille van hun geloof maar omdat zij de rust verstoorden.

Naarmate het aantal aanhangers van het christendom toenam, werden deze steeds driester. Christelijke moralisten spraken hun afkeer uit over alle aspecten van het ‘heidense’ leven. Ze trokken van leer tegen alles wat niet strookte met de christelijke leer. In de loop van de 4e eeuw nam de druk op de ‘andersgelovigen’ toe. Kunstenaars, filosofen en andersdenkenden werden op allerlei manieren geterroriseerd.

Toen met de eerste christelijke keizer Constantijn de christenen effectief aan de macht kwamen, werd het christendom staatsreligie. Meteen werden alle andere cultussen verboden en de cultusobjecten vernietigd. Beelden werden brutaal beschadigd en bij sommige werd een kruis in het voorhoofd gekerfd. Hele bibliotheken werden geplunderd en verwoest. De restanten van de grootste bibliotheek ter wereld, die van Alexandrië, zijn door christenen verwoest.

Er installeerde zich een gedachtencensuur. Iedereen moest desnoods met geweld tot het ware geloof bekeerd worden. Mensen werden verplicht zich te laten dopen en naar de kerk te gaan. Huizen werden doorzocht en geplunderd door fanatieke christelijke bendes. Filosofen werden mishandeld en vogelvrij verklaard, beroemde scholen gesloten. Ook feesten werden verboden.

Overal in de klassieke wereld stierven de oude religies uit en werd het christendom allesoverheersend. De repressie door het staatsgezag nam gestaag toe. In de 6e eeuw vaardigden de Romeinse keizers wetten en verboden uit die andersgelovigen viseerden. Een complete leefwijze was ten dode opgeschreven.

Een combinatie van onwetendheid, angst en waanzin bracht de vrijwel volledige verwoesting mee van alle Latijnse en Griekse literatuur. De geschriften van de Grieken zijn nagenoeg allemaal verdwenen. Naar schatting is minder dan 10 procent van alle klassieke literatuur tot in onze tijd bewaard gebleven. Het was het begin van de donkere middeleeuwen die Europa eeuwenlang in hun greep hielden.

Eeuwen van duisternis is een ware, maar droevige, revelatie.

© Minervaria

 

De mythe van de moederliefde

BADINTER, E., De mythe van de moederliefde. Geschiedenis van een gevoel. Utrecht, Bijleveld, 1983, 271 pp. – ISBN 906 1318 017

In 1780 werden in Parijs van de 21.000 pasgeborenen 19.000 onmiddellijk na de geboorte uitbesteed bij een voedster. Dit was in Frankrijk al ettelijke eeuwen gebruikelijk. Pasgeboren baby’s werden ingebakerd en op open karren naar het platteland vervoerd. Om dit betaalde werk te verrichten had de voedster haar eigen kind vaak bij een andere voedster ondergebracht of ze gaf het een papje te eten.

Kinderen werden aan de lopende band uitbesteed en verlaten. Ze stierven in groten getale omdat hun ouders nauwelijks naar hen omkeken. Hoe moet een dergelijke achteloosheid worden uitgelegd, zeker in een tijd waarin borstvoeding van levensbelang was voor het kind? En hoe valt te verklaren dat de moeder van latere eeuwen onmiddellijk na de geboorte overweldigd werd door een instinctieve liefde voor haar kind?

In haar eerste boek uit 1980 presenteert Elisabeth Badinter, filosofe en militant feministe, een studie over de veranderende opvattingen over moederschap in de voorbije eeuwen. Hierin toont ze overtuigend aan dat de manier waarop moederliefde wordt geuit, varieert naargelang het moederschap door de maatschappij hoog of laag gewaardeerd wordt.

Voor het einde van de 18^e eeuw telde het kind nauwelijks in het gezin. Het werd vaak als last beschouwd, als onbeduidend bekeken en in het beste geval geduld. Maar in de laatste dertig jaar van de achttiende eeuw kwam er een nieuwe filosofie op. Denkers zoals Rousseau hemelden de moeder-kindrelatie op en kenden aan de moeder een bijna goddelijke status toe.

Langzaam groeide het idee dat een koesterende, zorgende moeder onontbeerlijk was voor de overleving en het welzijn van het kind. Op allerlei manieren werd vrouwen aangepraat dat het moederschap een noodzakelijke en edele taak was, en een bron van menselijk geluk.  De moeder was ten volle verantwoordelijk voor de opvoeding van het kind. Ze had de plicht haar kind op te voeden tot een gelovig christen en gehoorzaam burger.

In de negentiende eeuw ging het moderne gezin zich groeperen rond de moeder. De vrouw aan de haard werd opgesloten in haar moederrol. Moeders waren bovendien ondergeschikt aan de man/vader. Veel vrouwen voelden zich daar goed bij, maar andere werkten hun frustratie hierover uit op hun  kinderen. Hun relatie kenmerkte zich niet zozeer door liefde, maar door controleren en macht uitoefenen.

Daar deed de psychoanalyse in de twintigste eeuw nog een schep bovenop. Als er met het kind iets mis ging, was de moeder schuldig. Ook al zijn hun teksten en inzichten nu achterhaald, de psychoanalisten hebben zeer veel invloed gehad op het moderne beeld van de ‘normale’ zorgende moeder.

Dank aan de feministische theorieën van de jaren 60 van de 20^e eeuw kunnen vrouwen er voor de eerste maal in de geschiedenis zelf voor kiezen om huis en kinderen te verlaten en buitenshuis te gaan werken als mogelijkheid tot zelfontplooiing. Dit was uiteraard niet mogelijk geweest zonder efficiënte anticonceptie.

De moderne evolutie bewijst dat het moederschap niet altijd de voornaamste levensvervulling van de vrouw is en moet zijn. Meteen wordt duidelijk dat de gezinsverhoudingen zoals wij die kennen, niet vanzelfsprekend zijn. Ze zijn een Westerse uitvinding en niet zonder meer te extrapoleren naar andere samenlevingen.

Dit werk heeft bij verschijnen felle reacties uitgelokt. In haar antwoord, dat in de latere uitgaven opgenomen is, geeft Badinter haar doordachte visie op moederliefde. Moederliefde is geen allesoverheersende emotie die een vrouw overvalt na de geboorte van haar kind. Zoals ieder menselijk gevoel is het veranderlijk, broos en onvolmaakt. Misschien is het niet zo diep in de vrouwelijke natuur gegrift. Moeders geven het kind aandacht en genegenheid wanneer zij daar maatschappelijk voor beloond worden.

Elisabeth Badinter mag het nog meemaken dat ook vaders emotioneel veel nauwer betrokken zijn bij hun kinderen. We zien steeds meer jonge vaders actief bezig met de verzorging en opvoeding van hun kinderen. In veel landen kunnen ze gebruik maken van vaderschapsverlof. Alhoewel nog in een pril stadium, de thuisblijvende vader wordt niet meer met de nek aangekeken. En heel recent kunnen en mogen vrouwen (en mannen) tot uiting brengen dat zij geen kinderen willen of dat het leven zonder kinderen even en zelfs meer bevredigend kan zijn.

Heel wat boeken zijn snel verouderd, maar dat is zeker niet het geval voor De mythe van de moederliefde. Alleen al de studie van de gebruiken en het gedachtegoed uit de 18^e eeuw maakt het de moeite waard. Dit geldt ook voor de kritische kijk op het ideeëngoed van de psychoanalyse, die in Frankrijk nog altijd veel invloed heeft.

Het thema blijft bovendien actueel. Alhoewel vrouwen in het Westen kunnen studeren en een carrière uitbouwen, is de feministische strijd nog niet gestreden. Veel werkende moeders moeten nog altijd genoegen nemen met een lager loon. Het vinden van een geschikte kinderopvang is vaak een heksentoer. En ze voeren nog altijd driekwart van de onbetaalde zorgtaken uit met een enorme impact op hun leven.

©  Minervaria

Deze baanbrekende sociologische studie wordt door antropologe, primatologe Sarah Blaffer Hrdy evolutionair en antropologisch grondig onderbouwd in Moederschap. Een natuurlijke geschiedenis.

De Europese revolutie

CALDWELL, C., De Europese revolutie. Hoe de Islam ons voorgoed veranderde. (Vert. Reflections on the Revolution in Europe. Immigration, Islam and the West, 2009) A’dam, Ambo, 2009, 391 pp. – ISBN 978 90 263 2105 4

“West-Europa werd een multi-etnische samenleving in een vlaag van verstrooidheid.”
De eerste zin zet meteen de teneur.

Alle Europese landen komen tot het besef dat ze op de een of andere manier, zonder daar ooit bewust voor te hebben gekozen, in bazaars van wereldculturen veranderd zijn. De massale immigratie uit niet-Europese landen en culturen en de multi-etnische samenlevingen die daar het gevolg van zijn, markeren een breuk in de Europese geschiedenis. Voor het eerst in zijn moderne geschiedenis is Europa een werelddeel van migranten.

De migratie paste in de naoorlogse situatie, maar de economische voordelen waren marginaal en tijdelijk. De gastarbeiders werden tewerkgesteld in sectoren die afliepen en enkele decennia later waren de ongeschoolde migranten overbodig geworden. Men dacht dat ze zouden terugkeren maar dat was niet het geval. En ze kwamen in aanmerking voor bijstand.

Vooral de massale immigratie uit islamitische landen is problematisch voor de Europese bevolking. De komst van de islam heeft geleid tot de verbreking van een groot aantal Europese zeden en gewoonten, vaststaande ideeën en staatsstructuren. De problemen met immigratie en de islam zijn in alle West-Europese landen dezelfde.

Er zijn etnische kolonies gevormd waar de immigranten de gewoonten van hun thuisland koesteren. In die parallelle samenlevingen vormt de islam het bindende element. De bewoners identificeren zich met hun godsdienst en voelen zich vooral solidair met moslims in andere landen. Ze staan wantrouwig tegenover de dominante Europese cultuur. Terrorisme en bendevorming hebben er een vruchtbare bodem gevonden.

De islam verschaft gelovige moslims meer verbondenheid en bezieling dan de seculiere Europese samenleving, die gebaseerd is op individualisme, vrijheid en onbepaaldheid. Het is de vraag of zelfs de “gematigde” islam verenigbaar is met vrijzinnige instituties. Het Europese secularisme is voor de meesten niet aantrekkelijk. De immigranten willen een beter leven, maar ze willen niet per se een Europees leven. Voorlopig is de islam de sterkste in de strijd om de identiteit.

Moslims komen bovendien uit culturen waar vrouwen ondergeschikt zijn aan mannen en er over huwelijk en voortplanting anders gedacht wordt dan in Europa. De demografische vooruitzichten zijn dan ook dat de moslimpopulatie in sterkere mate zal toenemen dan de autochtone bevolking.

Islamitische immigranten zijn geen passieve inwoners maar oefenen invloed uit op het Europese leven. Door intimidatie en terrorisme zetten hardliners de democratie en vrijzinnigheid onder druk. En omdat het ontbreekt aan inzicht in wat de terroristen zo kwaad maakt, behelpt men zich met lukrake gissingen en ideeën.

Het grote probleem van Europa is dat er cultureel gesproken helemaal geen Europese gemeenschap is. De meeste Europeanen kunnen desgevraagd niet zeggen wat de waarden van Europa zijn. Toch zijn de omstandigheden voor een culturele eenwording van Europa nu gunstiger dan tientallen jaren geleden. De massale immigratie kan Europeanen meer bewust maken van hun gemeenschappelijke belangen en identiteit.

Europa staat voor een grote uitdaging. Tot nu toe is daar weinig adequaat en samenhangend mee omgeprongen. Of Europa voor het eerst in zijn geschiedenis met succes niet-Europese minderheden kan opnemen, zal ervan afhangen of autochtonen en allochtonen Europa als een bloeiende of in verval geraakte beschaving beschouwen. De auteur lijkt geneigd tot het laatste.

Toch spreekt hij dat niet met zoveel woorden uit. Hij beperkt zich tot een analyse van de Europese situatie. De oorspronkelijke Engelse titel van het boek is dan ook accurater dan de Nederlandse vertaling. Over de toekomst spreekt hij zich wijselijk niet uit. Die is uiteraard moeilijk te voorspellen. Het staat echter wel vast dat er uit de confrontatie met de islam een veranderd Europa te voorschijn zal komen.

In Europa is ieder debat over immigratie onvermijdelijk politiek gekleurd. Als Amerikaan kan Christopher Caldwell een politiek onbevooroordeelde positie innemen en zodoende de feiten en pijnpunten benoemen zonder meteen partij te kiezen. Daarom is De Europese revolutie een waardevol boek, alhoewel nauwelijks bekend en niet meer te koop. Het is vlot leesbaar, en de scherpe en kritische analyse zet aan het denken en levert voer voor discussie.

© Minervaria

Dictators

OVERY, R., Dictators. Hitlers Duitsland en Stalins Rusland. (Vert. The Dictators. Hitler’s Germany and Stalin’s Russia, 2004) A’dam, De Bezige Bij, 2005, 767 pp. – ISBN 90 234 1309 1

Het beeld van de almachtige despoot is te simplistisch. De opkomst van dictators als Hitler en Stalin kadert in het politieke klimaat en de morele opvattingen van hun tijd. In dit indrukwekkende boek beschrijft Richard Overy, hoogleraar Moderne Geschiedenis aan King’s College in London, hoe het mogelijk was dat deze dictaturen twee moderne Europese samenlevingen zo lang in hun greep konden houden.

Hun idealen waren niet te verzoenen. Het sovjetcommunisme beoogde het paradijs voor de hele mensheid, het nationaalsocialisme de heilstaat voor een welbepaald volk. Maar deze idealen bezielden een totalitair systeem dat het droombeeld moest realiseren van een volmaakte samenleving. Voor dit doel moest er aanhoudend strijd geleverd worden tegen het onvolmaakte heden.

Deze utopieën wortelden in negentiende eeuwse wetenschappelijke theorieën. Zowel Duitsland als de de Sovjet-Unie leed onder het traumatische schokeffect van de Eerste Wereldoorlog. In beide samenlevingen was er bovendien een vruchtbare culturele bodem voor persoonsverheerlijking. Miljoenen mensen leverden zich gewillig over aan de autoriteit van de leider. Er bestond weinig ruimte voor onderdanen die weigerden zich daardoor te laten inpalmen.

Die leider bestuurde echter geen eenmansonderneming. De dictatuur werd gemaakt door de partij. De partij rukte onweerstaanbaar op in de staatsorganen en bepaalde uiteindelijk de hele staat. Ze doordrong en beheerste alle aspecten van het dagelijkse leven. Behalve met de economie, het onderwijs en sociale voorzieningen, bemoeide de staat zich met persoonlijke relaties, kunst en cultuur en met de meest onschuldige vormen van vrijetijdsbesteding.

Wij zijn geneigd te denken dat zoiets alleen te realiseren valt door middel van angst en terreur. Niets is minder waar. In brede kringen konden de dictators en hun entourage rekenen op een meegaande en positieve mentaliteit. Een aanzienlijk deel van de bevolking verleende bovendien haar enthousiaste medewerking aan de onderdrukking van mensen en groepen die als vijand beschouwd werden. Ook het gigantisch kampenstelsel met zijn gruwelijke uitwassen liet de meeste inwoners op zijn minst onverschillig.

Hoe was het mogelijk was dat deze regimes miljoenen mensen de dood konden indrijven zonder protest van de bevolking? In beide systemen werd het leven beschouwd als een strijdperk waarin de wetten van de natuur werden uitgevochten. Het individu telde niet mee. Iedere vorm van humanisme werd gezien als zwakheid en bedreiging van de samenleving. De wetgeving stond in dienst van de belangen van het collectief tegen de vijanden van de samenleving. Zowel Duitsers als Russen identificeerden zich met de dictatuur en meenden dat deze iets te bieden had. Evenals hun leiders waren zij ervan overtuigd dat ze geschiedenis maakten.

In dit boeiende boek krijgt u een genuanceerd en vrij objectief beeld van hoe het er aan toe ging in beide dictaturen op de meest uiteenlopende gebieden. Richard Overy ontrafelt de historische processen en mentaliteiten die deze twee dictaturen mogelijk hebben gemaakt, in stand hebben gehouden en tot een grootschalig moorden hebben gebracht. Hiervoor baseerde hij zich op het wetenschappelijk onderzoek sedert de voormalige Sovjetarchieven in 1990 opengesteld werden.

Dit magistrale werk is tevens een waarschuwing voor alle ideologieën die niet de individuele mens maar het collectief centraal stellen en die teren op wij-zijdenken en vijandbeelden. Het mag dan een lijvig werk zijn, het is zeer toegankelijk geschreven en dus vlot leesbaar.

© Minervaria

België. Een geschiedenis zonder land

FALTER, R., België. Een geschiedenis zonder land. A’pen, De Bezige Bij, 2012, 458 pp. – ISBN 978 908542 344 7

Geschiedenis is chaos waarin elke historicus zijn eigen orde aanbrengt. (R. Falter, blz. 7)

In dit boek reconstrueert Rolf Falter de chaotische geschiedenis van de Lage Landen aan de Noordzee vanaf de verovering van Gallië door Julius Caesar. Deze verre uithoek werd het kernland van zowel Romeinen als Karolingers. Daar stond de wieg van de Westerse beschaving. Na de verdeling van het Karolingische Rijk werd de streek echter een twistappel voor de nakomelingen van Karel de Grote.

Tot het einde van de 18e eeuw bestonden de Lage Landen uit een lappendeken van graafschappen en vorstendommen, die geregeld van uitzicht veranderde naargelang de wederwaardigheden van de verschillende dynastieën. De plaatselijke heren liftten mee op de wisselende kansen. Natiegevoelens of staatkundige voorkeuren speelden daarbij geen enkele rol. Het ging om grondbezit en de vermeerdering daarvan. Voor de bevolking was er enkel honger, oorlog, gebed en gehoorzaamheid aan de heer.

Meer dan duizend jaar lang bleven deze gebieden de speelbal van Europese mogendheden. Ze werden leeggezogen door afwisselend Spaanse, Franse en Oostenrijkse vorsten die ze beschouwden als wingewest. Bij ieder aanslepend conflict waren ze het gruwelijke toneel van niets ontziende oorlogsellende en verwoestingen en vervielen ze tot een sociale en economische woestenij.

Zo krijgt de titel van dit boek betekenis. De geschiedenis van de Lage Landen, en meer bepaald België, is pas goed te begrijpen in het perspectief van de Europese geschiedenis tijdens en na het Romeinse Rijk. België was een min of meer succesvolle poging om na meer dan een millennium de machtshonger van de hoofdspelers in Europa binnen de perken te houden en de vrede te bewaren.

België. Een geschiedenis zonder land is het meeslepend verhaal van de woelige en uiterst ingewikkelde geschiedenis van de Lage Landen aan de Noordzee, gebaseerd op meer dan dertig jaar minutieus en diepgaand opzoekwerk. Met dit boek heeft Rolf Falter zich weer eens onderscheiden als specialist van de Belgische geschiedenis, na 1302. Opstand in Vlaanderen en 1830. De scheiding van Nederland, België en Luxemburg.

Hij laat u de geschiedenis van België zien door een niet-conventionele bril. Waar geschiedenis vooral geschreven wordt door de winnaars haalt hij de verliezers van onder het stof. Zo zijn er in West-Europa tientallen verdwenen graafschapjes en gouwtjes, die niemand meer kent maar waarvan de namen nog terug te vinden zijn in alle provincies van de Lage Landen. Ook eigenaardigheden zoals de taalgrens vallen enkel te begrijpen vanuit de chaotische lotgevallen van deze gebieden.

Rolf Falter toont met verve aan dat geschiedenis meer chaos is dan orde. Hij herleidt de mythes tot de rauwe feiten en ontkracht de heldenverhalen die de gang van zaken ten onrechte vereenvoudigen. Een correcte kennis van geschiedenis zou ons moeten wapenen tegen elk fanatisme.

Het verhaal van de Lage Landen is bovendien prachtig geschreven en laat zich lezen als een roman.

© Minervaria