Rondom dik

JEURISSEN, E. & M. van SPANJE, Rondom dik. Zin en onzin over zwaarlijvigheid. A’dam, Ambo, 2001, 229 pp. – ISBN 90 263 1615 1

Overgewicht is ongezond en zwaarlijvige mensen eten teveel, bewegen te weinig en kunnen zich niet aan een dieet houden door gebrek aan wilskracht. In de moderne Westerse maatschappij is slank de norm en dikke mensen worden op hun gewicht aangekeken. Met de moed der wanhoop storten veel zwaarlijvige mensen zich dan ook op het ene dieet na het andere. Meestal tevergeefs.

Over ‘dik’ bestaan veel misverstanden en vooroordelen, zeggen Elly Jeurissen en Mieke van Spanje. Met dit boek willen ze hier iets aan doen. Dik zijn is immers niet een eenvoudige kwestie van ‘eigen schuld dikke bult’, benadrukken ze. Voor dik zijn kies je meestal niet en je kunt je gewicht ook niet zomaar beïnvloeden.

Als statisticus deed Elly Jeurissen onderzoek naar de relatie tussen gewicht en gezondheid. Mieke van Spanje is maatschappelijk werkster en bestuurslid van de Nederlandse Obesitas Vereniging. In Rondom dik nemen ze de lezer mee in de wereld van dikke mensen. Ze kiezen bewust niet voor termen als zwaarlijvig of obesitas, maar voor ‘dik’. Hiermee willen ze het woord minder waardegeladen maken. Het heeft immers ook positieve connotaties, bijvoorbeeld dik in orde. Het begrip ‘dik’ is bovendien niet eenduidig. Wat de ene dik noemt is voor een andere lang niet zo.

In het eerste hoofdstuk verhelderen de auteurs daarom eerst een aantal basisbegrippen over dik. We leren er over de soorten vetten in ons lichaam en de werking van het vetweefsel. Ze geven een bondig overzicht van oorzaken voor dik-zijn. Tenslotte lichten zij de verschillende meetmethodes toe en de huidige criteria voor zwaarlijvigheid.

In het tweede hoofdstuk richten ze zich op de geschiedenis van het ideaalbeeld. Dikke mensen zijn er blijkbaar altijd geweest. In bepaalde samenlevingen waren ze, net als nu, het voorwerp van afkeuring of spot, maar in andere werd dik zijn juist als wenselijk beschouwd. Een volgend hoofdstuk maakt duidelijk hoe dikke mensen het in onze maatschappij vaak moeilijk hebben. Ze worden erop aangekeken, vinden moeilijker werk, en worden met veel vooroordelen geconfronteerd. Dikke mensen lopen ook tegen veel praktische problemen aan. Deuren en ruimtes kunnen te smal of te klein zijn, ze vinden geen mooie en geschikte kleding, vervoersmiddelen zijn niet aangepast. Voor deze alledaagse problemen geven de auteurs een aantal oplossingen.

Dik wordt vaak in een adem genoemd met ongezond. Is zwaarlijvigheid een ziekte en hoe zit het met de veronderstelde gezondheidsrisico’s? De auteurs tonen aan waarom dik-zijn niet zonder meer gelijk te stellen valt met ongezond. Bepaalde ziekten komen vaker voor bij dikke mensen, maar dunne mensen lopen dan weer meer risico op andere aandoeningen. De behandeling van zwaarlijvigheid stelt medici dan ook voor ethische problemen. Moeten mensen die niet ziek zijn ingrijpende behandelingen ondergaan om ‘slanker’ te worden? Is het niet beter verder gezonde mensen te helpen om hun conditie te accepteren dan hen aan te praten dat ze beter zouden vermageren? Jeurissen en van Spanje opteren resoluut voor het laatste en sporen dikke mensen aan om zich te organiseren.

Toch doen, onder sociale druk, veel dikke mensen verwoede pogingen om af te slanken. En over lijnen en afvalmethodes wordt waarschijnlijk de meeste onzin verteld. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat die een ruim aandeel krijgen in dit boek. De auteurs onderwerpen eerst alle afvalmethodes die zonder medische tussenkomst kunnen geprobeerd worden aan een zeer kritische analyse. Ze geven mensen meer valse hoop dan effectief resultaat. Als ze werken is dat meestal alleen tijdens het volgen van de kuur. Achteraf komen mensen soms meer aan dan ze afgevallen zijn. De auteurs plaatsen ook de invloed van lichaamsbeweging en sport in het juiste perspectief. Ook voor niet-dikke mensen is het interessant te lezen hoe de vetverbranding werkt.
Tenslotte verhelderen de auteurs de ingrijpende medische behandelingen met hun effecten en complicaties.

In bijlage vindt men een uitgebreide lijst van verenigingen voor dikke mensen.

Dit boek is in de eerste plaats geschreven voor dikke mensen. Het ontschuldigt hen en moet hen gerust stellen en bijdragen tot hun zelfacceptatie. Dikke mensen zullen zich er zeker in herkennen en een aantal nuttige tips vinden om comfortabeler te leven. De auteurs geven geen kritische beschouwingen over een erg copieuze leefstijl al dan niet onder invloed van een overvloedmaatschappij.

Maar ook andere geïnteresseerde lezers kunnen er interessante informatie vinden. Ik heb kennis gemaakt met begrippen als het setpointgewicht en -mechanisme, meer inzicht gekregen in verschillende aspecten van het vetweefsel en vetverbranding en ik kan mij de problemen van dikke mensen beter voorstellen.
Het is geschreven in een eenvoudige taal en dus vlot leesbaar.

© Minervaria

Het hongergen

RUPPEL SHELL, E., Het hongergen. De oorzaken van overgewicht. (Vert. The hungry gene) A’dam, De Arbeiderspers, 2004, 298 pp. – ISBN 90 295 3677 2

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie zijn er in de wereld 1,6 miljard mensen met overgewicht, van wie 400 miljoen met obesitas. Overgewicht is de meest voorkomende en duurste voedingsstoornis van de 21e eeuw. Verontrustend is bovendien dat het aantal obese kinderen in het afgelopen decennium met meer dan de helft is toegenomen.

Zwaarlijvigheid vormt immers niet alleen een belemmering voor veel activiteiten. Het is de oorzaak van psychisch en fysisch lijden en kan een normaal leven onmogelijk maken. Ernstig overgewicht kan ook leiden tot gezondheidsproblemen zoals diabetes, hart- en vaatziekten en een verstoorde nierfunctie. Zwaarlijvige mensen geven jaarlijks fortuinen uit aan veelbelovende maar soms levensbedreigende afslankproducten en -programma’s. Zodra ze met de kuur stoppen komen de verloren kilo’s er echter doorgaans pijlsnel weer bij.

Aan overgewicht kleeft bovendien nog altijd een maatschappelijk stigma. Zwaarlijvigheid wordt nog algemeen beschouwd als het gevolg van ongeremde gulzigheid en gebrek aan zelfbeheersing. Veel artsen gaan er ook nu nog van uit dat obesitas geen medisch probleem is maar hooguit een probleem van leefstijl met medische gevolgen.
Toch klopt het niet. Want hoe komt het dat bepaalde mensen mogen eten wat ze willen en toch niet aankomen en andere dik worden?

Intussen heeft de wetenschap het deksel op de doos van zwaarlijvigheid gelicht. Dank zij doorgedreven onderzoek weet men nu dat overgewicht niet één maar verschillende oorzaken heeft. Mensen met ernstig overgewicht eten inderdaad meer dan ze verbruiken. Maar ze hebben dat niet helemaal in de hand. Eetlust is voor een belangrijk deel genetisch bepaald. Anders dan de titel van het boek doet vermoeden zijn er naar schatting wel 30 verschillende genen bij betrokken. Honger en verzadiging zijn heel sterke krachten die grotendeels genetisch bepaald zijn. Ons eetgedrag is het resultaat van een ingewikkeld samenspel tussen een zuinig metabolisme, een bewegingsarme cultuur en onaangepaste eetgewoontes.

We gaan er intuïtief van uit dat basisbehoeften biologisch eenvoudig geregeld zijn. Niets is echter minder waar. Eetgedrag is veel ingewikkelder dan de vroegere psychologische verklaringen ons voorhielden. Omdat de voedselvoorziening van ons lichaam zo fundamenteel is voor de voortplanting, heeft het lichaam gedurende de evolutie extra mechanismen ontwikkeld om te zorgen dat we genoeg voedingsstoffen binnen krijgen.

Ook al hebben we de indruk dat we zelf kiezen wat, wanneer en hoeveel we eten, we laten ons fundamenteel leiden door onze biologie en onze omgeving. Stofwisseling, hongergevoel en verzadigingsgevoel worden geregeld door verschillende biochemische systemen in de hersenen en de rest van ons lichaam. Ze zorgen ervoor dat we perioden van voedselschaarste doorkomen. Voor dergelijke omstandigheden wil ons lichaam graag een reserve hebben. Sommige mensen leggen van nature een grote reserve aan en hebben meer neiging tot overeten dan andere. Ironisch genoeg zijn juist de mensen met een aanleg die in het verleden gunstig was om zware lichamelijke arbeid te verrichten in de moderne samenleving in het nadeel.

Wetenschapsjournaliste Ellen Ruppel Shell presenteert een overzicht van de wetenschappelijke kennis die men in het begin van de 21e eeuw over overgewicht en obesitas heeft verworven. Eerst reconstrueert zij de moeizame zoektocht naar de biologische basis van ons eetgedrag en hongergevoel. Het is een ingewikkeld verhaal met veel zijsporen en –wegen, en bezaaid met de wolfijzers en schietgeweren van vetes tussen wetenschappers onderling en van verwoede kapingspogingen van de voedings- en supplementenindustrie. Heel zeker was het niet eenvoudig om uit dit verwarde kluwen een coherent verhaal te distilleren. In haar pogingen om de waarheid recht te doen verliest Ruppel Shell zich echter vaak in de intriges en anekdotes.

Wie erin slaagt zich door deze hoofdstukken te worstelen, wordt echter ruimschoots beloond. Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat overgewicht en de toenemende obesitaspandemie het resultaat is van de wisselwerking tussen genetische, prenatale en omgevingsfactoren. In de laatste hoofdstukken legt Ruppel Shell op een boeiende en inzichtelijke wijze uit hoe we dit kunnen begrijpen.

Ze legt uit waarom in een samenleving waarin voedsel onbeperkt verkrijgbaar is niet alle mensen dik worden en waarom voor sommige mensen eten verslavend is en hen nog meer doet eten. Ze maakt duidelijk hoe ons later eetgedrag reeds in de prenatale ontwikkeling wordt bepaald. En ze verheldert waarom wereldwijd steeds meer mensen aan overgewicht lijden, maar in het ene land meer dan het andere.

Bewegingsarmoede in een samenleving met een autocultuur en chronisch tijdgebrek maakt het mensen steeds moeilijker om vet te verbranden. Ruppel Shell vertelt een hallucinant verhaal over de onstuitbare groei van de fastfoodindustrie en de misleidende tactieken van de voedingsindustrie die aan obesitas fortuinen verdient. En ze houdt een krachtig pleidooi voor overheidstussenkomst en wetten tegen de reclame die mensen, en vooral kinderen, aanzet ongebreideld te consumeren.

Ongetwijfeld werden sedert de publicatie van dit boek de inzichten in de achtergronden van overgewicht verder bijgesteld en verfijnd. Toch heb ik met dit boek mijn sterk verouderde kennis van de basisprincipes van onze energie- en gewichtshuishouding kunnen bijwerken. Ik ben bovendien anders naar dikke mensen gaan kijken en heb meer begrip gekregen voor mensen met overgewicht.

© Minervaria

Study Finds Why We Crave Chips & Fries

Allemaal andersdenkenden

HOFSTEDE, G. & G.J. HOFSTEDE, Allemaal andersdenkenden. Omgaan met cultuurverschillen. A’dam, Uitg. Contact, 2005 (2^e herz. ed.), 431 pp. – ISBN 90 254 2681 6

“The Germans live in Germany, the Romans live in Rome
The Turkeys live in Turkey, but the English live at home”

Met dit kinderversje van J.H. Goring zetten Geert en Gert Jan Hofstede het laatste hoofdstuk van hun boek in. Iedereen kijkt naar de wereld van achter de vensters van zijn eigen culturele thuis en doet het liefst of mensen uit andere landen iets bijzonders hebben. Maar bij ons thuis zijn we gewoon. In culturele aangelegenheden is echter niets gewoon, er is geen universele norm.

Of we het willen of niet, onze wereld is op zeer korte tijd multicultureel geworden. Reizen naar andere werelddelen voor het plezier of voor zaken is al jaren heel gewoon, en nooit voorheen is er zo’n intensieve migratie geweest overal ter wereld. Het wereldtoneel wemelt van de botsingen tussen mensen, groepen en volken die verschillend denken, voelen en handelen. Dank zij de moderne transport- en communicatietechnieken is het aantal interculturele ontmoetingen in de wereld enorm toegenomen.

Optimisten spreken over de wereld als een ‘global village’ en sommigen voorspelden dat verschillen tussen culturen op termijn zouden verdwijnen. Cultuurpessimisten vrezen dan weer de teloorgang van culturele eigenheid en het opgaan van individuen en vooral groepen in een grijze eenvormige massa. Ze hoeven zich echter geen zorgen te maken, culturele verscheidenheid zal niet verdwijnen, aldus vader en zoon Hofstede.

Cultuur hebben wij immers met de paplepel binnen gekregen. Het gaat om de ongeschreven regels van het sociale spel, die wij als kind via ervaringen in onze sociale omgeving als vanzelfsprekend aanleren. En die omgeving is dan weer het product van de ervaringen van onze voorouders. Cultuur is de collectieve mentale programmering die de leden van één groep of categorie mensen onderscheidt van die van andere.

Samenlevingen hebben de wonderlijke capaciteit om hun eigen identiteit en cultuur te bewaren over opeenvolgende generaties ondanks dramatische veranderingen. Doorheen de geschiedenis is er een opmerkelijke continuïteit in de cultuur van een volk. Als culturen samen veranderen door een gemeenschappelijke oorzaak, is er veel kans dat hun onderlinge verschillen blijven bestaan.

In een multiculturele wereld is een beter inzicht in die culturele eigenheid en verschillen zeer belangrijk om soms dramatische misverstanden en onbegrip te voorkomen. Overal ter wereld waar landen, groepen of personen cultuurverschillen negeren ontwikkelen zich immers min of meer zware conflicten en onnodige ellende. Hoe kunnen we dus meer greep krijgen op culturele eigenheid en verscheidenheid?

Het thema van dit boek is het omgaan met verschillen in denken, voelen en handelen van mensen overal ter wereld. Hoewel de verscheidenheid groot is, vertoont ze een structuur die als basis kan dienen voor meer wederzijds begrip. Uit verschillende wereldwijde waardenonderzoeken (Value Surveys) blijkt immers dat culturen zich van elkaar onderscheiden door hun antwoord op 5 fundamentele kwesties die elke samenleving bezig houden. De antwoorden op deze kwesties gaan over fundamentele waarden en laten zich rangschikken op evenveel dimensies.

Na een zeer inzichtelijke algemene inleiding over het begrip cultuur, de methodologie en de beperkingen van hun onderzoek, stellen de auteurs deze dimensies uitgebreid voor. Ze verhelderen hoe de plaats van een cultuur op het continuüm de belangrijkste sectoren van het maatschappelijk leven ingrijpend beïnvloedt. De verschillende landen waar het onderzoek gebeurde krijgen een plaats op het continuüm in vergelijking met andere landen. Het resultaat is leerrijk, leuk én soms verrassend, en sommige puzzelstukken vallen daarmee eindelijk op hun plaats. Dit vond ik het meest interessante deel van het boek.

In een tweede deel komen organisatieculturen aan de orde. Organisaties ontwikkelen structuren die tegemoet komen aan de culturele behoeften van hun leden. De auteurs tonen overvloedig aan hoe in alle organisaties culturele elementen de planning en besturing ingrijpend beïnvloeden. Het is dan ook ondoordacht om te verwachten dat ideeën, structuren en communicatiepatronen uit een cultuur zonder meer zullen werken in een organisatie aan de andere kant van de wereld.

In het derde deel komen de algemene conclusies aan de orde. Ontmoetingen tussen culturen houden mogelijkheden en beperkingen in. Onopzettelijke interculturele conflicten zijn schering en inslag. Door het aanleren van interculturele communicatie kan men proberen ze te vermijden of ervoor zorgen dat de schade beperkt blijft. Daarvoor is het belangrijk dat iemand zich bewust wordt van de eigen vanzelfsprekendheden en die van de andere, kennis verwerft over de gebruiken in de andere cultuur en vaardigheden ontwikkelt.

Wereldomvattende economische, technologische, ecologische en demografische problemen maken interculturele samenwerking noodzakelijk. Het overleven van de mensheid vraagt om gezamenlijke actie in zaken waarover mensen het, als gevolg van verschillende culturele waarden, vaker niet eens zijn dan wel. Veel zal dus afhangen van de mate waarin politici intercultureel kunnen samenwerken. In steeds meer landen worden zij door de bevolking gekozen. We kunnen alleen maar hopen dat interculturele opvoeding en onderwijs in toenemende mate ingang vinden. Polarisatie tussen cultureel verschillende groepen is echter vaak de sociale en politieke realiteit.

Met hun boek ondersteunen de auteurs cultuurrelativisme als de enige goede oplossing. Onderhandelingen en samenleven hebben immers meer kans op slagen als beide partijen begrip en tolerantie kunnen opbrengen voor de achtergronden en verschil in visie van de andere partij.

Deze herwerkte uitgave is nog grondiger en inzichtelijker dan het oorspronkelijke boek. De auteurs bieden een stevige methodologische en inhoudelijke onderbouwing van hun stellingen. Er is een uitvoerige notenlijst en dito bibliografie, alsook een handige begrippenlijst en namen- en trefwoordenregister.
Warm aanbevolen voor wie meer inzicht wil verwerven in cultuur en culturele verscheidenheid en het eigen handelen en dat van mensen uit andere culturen beter wil begrijpen.

© Minervaria