De reis van onze genen

KRAUSE, J. & T. TRAPPE, De reis van onze genen. Onze geschiedenis en die van onze voorouders. (Vert. Die Reise unserer Gene. Eine Geschichte über uns und unsere Vorfahren, 2019) Nieuw Amsterdam, 2020, 285 pp. – ISBN 978 90 468 2681 2

Waar komt lepra vandaan? Hoe komt het dat de oorspronkelijke bewoners van Noord- en Zuid-Amerika nauwer verwant zijn aan de Europeanen dan aan Aziaten? Waarom werden de Kelten en Germanen door de Romeinen ‘melkdrinkers’ genoemd? Hoe komt het dat het Nederlands tot dezelfde taalfamilie behoort als het Koerdisch?

Met behulp van de archeogenetica kunnen deze en andere vragen met grote zekerheid beantwoord worden. Die nieuwe discipline leverde reeds gigantisch veel kennis op over het verre verleden van mensen. In oeroude menselijke beenderen vindt men niet alleen het genetisch profiel van de overledenen, maar is ook te zien hoe hun erfelijke eigenschappen zich hebben verspreid. 

In dit boek wordt u ondergedompeld in het intrigerende verhaal van de drie grote migratiegolven die sinds de oertijd een stempel op Europa hebben gedrukt en die het fundament hebben gelegd voor de westerse wereld. 

Het Europese DNA leert dat de Neanderthaler na de laatste grote ijstijd het onderspit moest delven tegen de moderne mens. Deze oorspronkelijke Europese jagers-verzamelaars werden vervolgens ongeveer 8000 jaar geleden gemarginaliseerd en verdreven door immigrerende landbouwers uit Anatolië. En in datzelfde DNA vindt men tevens sporen van een derde immigratiegolf, dit keer van steppebewoners uit de Vruchtbare Sikkel. 

Het DNA van de begraven mensen geeft bovendien een inkijk in de toenmalige leefgewoontes en -omstandigheden. Zo bracht de derde migratiegolf een omslag teweeg in het voedingspatroon van de bevolking, namelijk de consumptie van zuivel. Zo is een aanzienlijk deel van de Noord-Europese bevolking lactosetolerant maar niet in Zuid-Europa. Na de laatste migratiegolf werd de structuur van de samenleving duidelijk hiërarchisch en patriarchaal. De bevindingen van de archeogenetica verhelderen bovendien hoe en wanneer de huidige Europese talen zich over Europa en Azië hebben verspreid. 

De mobiliteit van de vroege mens bracht vooruitgang en technologische ontwikkeling, maar had ook een prijs. Genetische analyses brengen de oorsprong van infectieziekten zoals de pest, de pokken, syfilis, lepra vrij nauwkeurig in verband met de vroege immigratiegolven. We weten nu dat de pest veel vroeger in Europa is gekomen dan gedacht. En er zijn harde aanwijzingen dat de Europese rode eekhoorn de gastheer was van de leprabacil.

De archeogenetica laat zien dat mensen met ‘zuivere’ Europese wortels niet bestaan en waarschijnlijk ook nooit bestaan hebben. We hebben allemaal een migratieachtergrond en onze genen getuigen hiervan.

De reis van onze genen is een razend interessant werk met een degelijk onderbouwde inhoud en verzorgde vormgeving. Johannes Krause is wereldwijd een van de bekendste deskundigen op het gebied van de archeogenetica. Van zijn kennis en inzichten heeft de journalist Thomas Trappe een zeer onderhoudend en intrigerend relaas gemaakt. Dat moest blijkbaar bondig zijn, maar voor mij mocht het gerust veel uitgebreider. 

© Minervaria

De Europese revolutie

CALDWELL, C., De Europese revolutie. Hoe de Islam ons voorgoed veranderde. (Vert. Reflections on the Revolution in Europe. Immigration, Islam and the West, 2009) A’dam, Ambo, 2009, 391 pp. – ISBN 978 90 263 2105 4

“West-Europa werd een multi-etnische samenleving in een vlaag van verstrooidheid.”
De eerste zin zet meteen de teneur.

Alle Europese landen komen tot het besef dat ze op de een of andere manier, zonder daar ooit bewust voor te hebben gekozen, in bazaars van wereldculturen veranderd zijn. De massale immigratie uit niet-Europese landen en culturen en de multi-etnische samenlevingen die daar het gevolg van zijn, markeren een breuk in de Europese geschiedenis. Voor het eerst in zijn moderne geschiedenis is Europa een werelddeel van migranten.

De migratie paste in de naoorlogse situatie, maar de economische voordelen waren marginaal en tijdelijk. De gastarbeiders werden tewerkgesteld in sectoren die afliepen en enkele decennia later waren de ongeschoolde migranten overbodig geworden. Men dacht dat ze zouden terugkeren maar dat was niet het geval. En ze kwamen in aanmerking voor bijstand.

Vooral de massale immigratie uit islamitische landen is problematisch voor de Europese bevolking. De komst van de islam heeft geleid tot de verbreking van een groot aantal Europese zeden en gewoonten, vaststaande ideeën en staatsstructuren. De problemen met immigratie en de islam zijn in alle West-Europese landen dezelfde.

Er zijn etnische kolonies gevormd waar de immigranten de gewoonten van hun thuisland koesteren. In die parallelle samenlevingen vormt de islam het bindende element. De bewoners identificeren zich met hun godsdienst en voelen zich vooral solidair met moslims in andere landen. Ze staan wantrouwig tegenover de dominante Europese cultuur. Terrorisme en bendevorming hebben er een vruchtbare bodem gevonden.

De islam verschaft gelovige moslims meer verbondenheid en bezieling dan de seculiere Europese samenleving, die gebaseerd is op individualisme, vrijheid en onbepaaldheid. Het is de vraag of zelfs de “gematigde” islam verenigbaar is met vrijzinnige instituties. Het Europese secularisme is voor de meesten niet aantrekkelijk. De immigranten willen een beter leven, maar ze willen niet per se een Europees leven. Voorlopig is de islam de sterkste in de strijd om de identiteit.

Moslims komen bovendien uit culturen waar vrouwen ondergeschikt zijn aan mannen en er over huwelijk en voortplanting anders gedacht wordt dan in Europa. De demografische vooruitzichten zijn dan ook dat de moslimpopulatie in sterkere mate zal toenemen dan de autochtone bevolking.

Islamitische immigranten zijn geen passieve inwoners maar oefenen invloed uit op het Europese leven. Door intimidatie en terrorisme zetten hardliners de democratie en vrijzinnigheid onder druk. En omdat het ontbreekt aan inzicht in wat de terroristen zo kwaad maakt, behelpt men zich met lukrake gissingen en ideeën.

Het grote probleem van Europa is dat er cultureel gesproken helemaal geen Europese gemeenschap is. De meeste Europeanen kunnen desgevraagd niet zeggen wat de waarden van Europa zijn. Toch zijn de omstandigheden voor een culturele eenwording van Europa nu gunstiger dan tientallen jaren geleden. De massale immigratie kan Europeanen meer bewust maken van hun gemeenschappelijke belangen en identiteit.

Europa staat voor een grote uitdaging. Tot nu toe is daar weinig adequaat en samenhangend mee omgeprongen. Of Europa voor het eerst in zijn geschiedenis met succes niet-Europese minderheden kan opnemen, zal ervan afhangen of autochtonen en allochtonen Europa als een bloeiende of in verval geraakte beschaving beschouwen. De auteur lijkt geneigd tot het laatste.

Toch spreekt hij dat niet met zoveel woorden uit. Hij beperkt zich tot een analyse van de Europese situatie. De oorspronkelijke Engelse titel van het boek is dan ook accurater dan de Nederlandse vertaling. Over de toekomst spreekt hij zich wijselijk niet uit. Die is uiteraard moeilijk te voorspellen. Het staat echter wel vast dat er uit de confrontatie met de islam een veranderd Europa te voorschijn zal komen.

In Europa is ieder debat over immigratie onvermijdelijk politiek gekleurd. Als Amerikaan kan Christopher Caldwell een politiek onbevooroordeelde positie innemen en zodoende de feiten en pijnpunten benoemen zonder meteen partij te kiezen. Daarom is De Europese revolutie een waardevol boek, alhoewel nauwelijks bekend en niet meer te koop. Het is vlot leesbaar, en de scherpe en kritische analyse zet aan het denken en levert voer voor discussie.

© Minervaria

Vlaamse migranten in Wallonië 1850-2000

GODDEERIS, I & R. HERMANS (Red.), Vlaamse migranten in Wallonië 1850-2000. Lannoo Campus, 2011, 247 pp. – ISBN 978 90 209 9586 8

De geschiedenis van de mens is wezenlijk verbonden met migratie. Mensen hebben altijd al hun vertrouwde huis en goed verlaten op zoek naar een beter leven. Ze vluchtten voor een ondraaglijke thuissituatie of werden aangetrokken door een hoopvolle situatie elders. Zelden gaan migranten op stap voor rijkdom.

Zo dreven uitzichtloze leefomstandigheden en schrijnende armoede talloze Belgen tussen 1850 en 1950 tot emigratie. Een minderheid zocht zijn heil in overzeese gebieden, zoals de Verenigde Staten en Canada. Honderdduizenden Vlamingen zochten een beter bestaan in de bloeiende en uitdijende industrie van Wallonië. Ze werden er tewerkgesteld in de Waalse steenkoolmijnen, glasfabrieken en metaalnijverheid.

Dit boek verscheen naar aanleiding van de tentoonstelling “Vlaamse migranten in Wallonië, 1850-2000”. Het bundelt bijdragen van historici die zich in verschillende onderdelen van het onderwerp hebben verdiept. Hiermee willen zij een systematisch en objectief beeld schetsen van een welhaast vergeten en daarom geslaagde migratie.

Als start wordt de Vlaamse emigratie naar Wallonië in een historische context geplaatst. De trek naar Wallonië was voor Vlamingen in zekere zin minder vreemd dan nu. In die periode identificeerden mensen zich veeleer met hun dorp of streek dan met een landsgedeelte. De taalgrens bestond toen nog niet, tenminste niet in de hoofden van de mensen. In de bijdrage over de migratiebewegingen en vestigingspatronen lezen we dat de migranten zich vooral oriënteerden op hun streekgenoten.

Toch waren er heel wat inspanningen van Vlaamse verenigingen, ook in Wallonië, om de uitgeweken Vlamingen in hun eigen taal te laten deelnemen aan het sociale en culturele leven. We lezen over de talrijke initiatieven die zowel in Vlaanderen en als in Wallonië werden genomen. Een aantal daarvan ontstonden en werkten in de schoot van de opkomende Vlaamse Beweging. De meeste echter ambieerden enkel ontspanning en cultuur in de eigen taal.

Ook de kerk liet zich niet onbetuigd. Ze maakte zich zorgen over het zedelijke en religieuze verval van de emigranten in de industriële leefomgeving. De vreemde taal, de aard en organisatie van de arbeid, waaronder zondagswerk, en het leven buiten het toezicht van de vertrouwde instituties brachten de moraliteit in gevaar. Ze ontplooide dan ook heel wat initiatieven om de uitgeweken Vlamingen op het rechte pad te houden.

Begrijpelijkerwijs waren de Waalse ingezetenen daar niet zonder meer enthousiast over. Zoals overal ter wereld werden ook de Vlaamse migranten geconfronteerd met wantrouwen en vooroordelen van de plaatselijke bevolking, organisaties en de pers. Evenals de huidige migrantenpopulatie waren ze het voorwerp van negatieve stereotypering en stigmatisering. Opvallend is dat hen net hetzelfde werd verweten. Ze zouden achterlijk zijn, een barbaarse cultuur en gewoonten hebben en een haard van criminaliteit vormen.

Maar de initiatieven van het thuisfront doofden langzaam uit en de vooroordelen werden bijgestuurd. Binnen enkele generaties zijn de Vlamingen in Wallonië volledig geïntegreerd. Sommigen onderhouden nog sporadisch contact met de verre familie, bij de meesten herinnert alleen de naam aan hun Vlaamse wortels.

Op basis van onontgonnen archiefmateriaal worden in het boek ook nieuwe, minder gekende thema’s aangeboord. Zo wordt de migratie van honkvaste Vlaamse boeren naar het veel dunner bevolkte Wallonië belicht. In een interessante epiloog wordt tenslotte de Vlaamse migratie naar Wallonië vergeleken met die naar de industriesteden van Noord-Frankrijk.

Dit boek ontsluit een weinig gekend hoofdstuk in de sociale geschiedenis van België. Het zet belangrijke aspecten van de huidige communautaire spanningen in een breder perspectief. Het laat tevens toe de huidige migratiestromen beter te begrijpen. Zoals vroeger ontvluchten mensen nog altijd het platteland op zoek naar een beter leven. Migranten behoren vaak tot de laagste sociale klassen. Ze klampen zich vast aan hun taal en groep, en verwelkomen iedere steun van het thuisfront. Ze worden geconfronteerd met negatieve beeldvorming en afwijzing. En uiteindelijk gaan ze zich na verloop van tijd meer of minder moeizaam integreren.

Dit werk is een echt tijdsdocument. Het is aantrekkelijk gepresenteerd en overvloedig geïllustreerd. Getuigenissen van uitgeweken Vlamingen of hun afstammelingen maken de algemene bijdragen concreet. Door de vlot geschreven tekst en de grote druk is deze historische studie toegankelijk voor een zeer ruim publiek.

Een aanrader voor wie geïnteresseerd is in de geschiedenis van de gewone mens.

© Minervaria

De trek naar de stad

SAUNDERS, D., De trek naar de stad. (Vert. Arrival City, 2010) A’dam, De Bezige Bij, 2010, 416 pp. – ISBN 978 90 234 5881 4

Favela’s, bustees, shantytowns, bidonvilles, slums of barrio’s in de ontwikkelingslanden en immigrantenwijken, etnische buurten, banlieues difficiles, chinatowns, Little India’s of migrant suburbs van de rijke landen, met hun geïmproviseerde woningen bieden ze een troosteloze aanblik. Ze worden algemeen beschouwd als toevluchtsoord voor de berooide mislukkelingen en verschoppelingen van de geïndustrialiseerde samenleving.

De mensen die er wonen zien het echter anders. Voor hen is de wanorde en vuiligheid van voorbijgaande aard. Bijna zonder uitzondering komen deze families van het platteland. Met de verhuizing naar de stad hebben ze een doordacht risico genomen. De inkomens zijn er hoger, het onderwijs beter en er is meer mogelijkheid om vooruit te komen en de armoede te ontstijgen. De sloppenwijk geeft op zijn minst hoop op een verbetering van het bestaan.

Het plattelandsleven is immers helemaal niet zo romantisch als het voorgesteld wordt. Daar heerst ondervoeding, de kindersterfte is er hoog en de levensverwachting laag. De meeste mensen wonen niet op het platteland omdat het leven daar beter is, maar omdat ze in de val zitten. Als mensen eenmaal in steden zijn gaan wonen of naar verstedelijkte landen zijn gemigreerd, keren ze vrijwel nooit terug. Ondanks alle vuiligheid is dit het betere bestaan.

De journalist Doug Saunders heeft tientallen jaren te midden van deze enclaves gewoond. Hij ontdekte dat er in deze onaantrekkelijke sloppenwijken over de hele wereld een opmerkelijk gelijke en onstuitbare dynamiek heerst. Onder vaak zeer moeilijke omstandigheden werken de bewoners er volhardend en inventief aan hun sociale mobiliteit. Ze leven in een grensgebied tussen platteland en stad, een overgangsruimte die Saunders de stad van aankomst noemt.

Overheden hebben de afgelopen zestig jaar veel inspanningen gedaan om het ontstaan van steden van aankomst te voorkomen, omdat ze als last werden beschouwd en gewantrouwd. Wie nauwkeuriger observeert, ontdekt echter hoe belangrijk deze wijken zijn, niet alleen voor de ontwikkeling van de bewoners en hun families, maar voor de stad zelf en de wereld in het algemeen. De buurt zelf lijkt onveranderlijk arm en gesegregeerd te blijven, maar heel wat bewoners schuiven op termijn door naar de middenklasse.

Wetenschappers en functionarissen beginnen nu ook in te zien dat buurten van rurale migranten van cruciaal belang zijn voor de toekomst van de stad en van het platteland. De steden van aankomst zijn de plaatsen waar de volgende grote economische en culturele hausse zich zal voordoen. Overal ter wereld zorgt de financiële steun van de bewoners van de stad van aankomst voor een effectieve en duurzame verbetering van de levensomstandigheden in de dorpen.

Een stad van aankomst kan echter niet op eigen houtje fungeren als springplank naar een beter bestaan. Daarvoor is in de eerste plaats werkgelegenheid nodig. Om haar verder goed te laten functioneren zijn door de overheid bekostigde voorzieningen en ondersteuningsmaatregelen nodig waarvoor de vrije markt niet instaat: onderwijs, openbaar vervoer, gezondheidszorg, veiligheid. Als de stad van aankomst aan haar lot wordt overgelaten, en de bewoners niet de mogelijkheid krijgen om stedelingen te worden en het burgerschap te verwerven, loopt ze het risico uit te groeien tot een conflicthaard en bakermat van fundamentalisme.

Het migratiebeleid van veel geïndustrialiseerde landen is kortzichtig, stelt Saunders. In veel West-Europese landen, in Canada, de Verenigde Staten en Australië spannen overheden zich te weinig in om haar beter te laten functioneren. Ze doen alsof zich geen migratie van dorpsbewoners zal voordoen of menen dat deze migratie permanent kan worden beëindigd of weggefiltreerd. Daarmee ontnemen zij niet alleen een grote groep ondernemende mensen de kans om hogerop te komen. Zij lopen het risico dat ze er zelf op achteruit gaan.

Over de hele wereld zal het traditionele boerenleven voor het einde van deze eeuw uitgestorven zijn, voorspelt hij. Het overgrote deel van de mensheid zal dan in een stad of verstedelijkt gebied wonen. Goed aangepakt en begeleid zal de onstuitbare verstedelijking de mensheid welvaart brengen, de kindersterfte doen afnemen en de bevolkingsgroei afremmen. Landen kennen zelden economische groei wanneer ze migratie van het platteland naar de stad verbieden of beperken. Als er geen verstedelijking plaatsvindt, stagneert de economie en lijden de mensen vaak gebrek.

Doug Saunders vertelt het verhaal van steden van aankomst over de hele wereld. Hij laat ons zien hoe ze ontstaan zijn en zich ontwikkelen, en verheldert de factoren die bijdragen tot hun succes of mislukking. Een uitermate ingewikkeld fenomeen wordt door hem op een genuanceerde en inzichtelijke manier uitgelegd. Hij maakt taai sociologisch onderzoek voor de modale lezer verteerbaar.
Omdat hij bovendien de bewoners zelf aan het woord laat, kijk je door hun ogen naar de stad van aankomst. Dat biedt een frisse, intrigerende kijk op armoede en sociale mobiliteit.
Mede door de vlot leesbare tekst kon dit boek mij van begin tot eind boeien.

Toch een bedenking. In dit boek wordt de gestage verstedelijking als een hoofdzakelijk positieve evolutie voorgesteld. Op de te verwachten problemen en uitdagingen van de toenemende verstedelijking in de wereld gaat Saunders niet in.
Dit boek blijft niettemin een echte eye-opener en tevens niet zomaar een aanrader, maar een must!

© Minervaria

Lees ook:

• Interview met Doug Saunders: Ik ken geen enkel geslaagd voorbeeld van migratiestop in de wereld
• Pascal Smet in Conservatieven herleiden debat tot ‘wij tegen hen’
• Gelijkheid en onbehagen

Gelijkheid en onbehagen

LUCASSEN, L. & W. WILLEMS, Gelijkheid en onbehagen. Over steden, nieuwkomers en nationaal geheugenverlies. A’dam, Uitg. Bert Bakker, 2006, 143 pp. – ISBN 90 351 3107 x

Zijn migratie en een multiculturele samenleving problematisch? De historici Leo Lucassen en Wim Willems bezetten sinds kort de gezamenlijke leerstoel Sociale Geschiedenis aan de Universiteit Leiden. In dit boekje bundelen zij een aantal lezingen over de geschiedenis van migratie in Nederland door de eeuwen heen.

Deze geschiedenis leert immers dat Nederland, en bij uitbreiding geheel West-Europa, altijd al een land is geweest waar nieuwkomers een plaats zochten én vonden. Immigratie is helemaal niet nieuw, en heeft altijd problemen opgeleverd die ook opgelost werden. Wat wij nu typisch Nederlands of Europees noemen, is eigenlijk het product van de versmelting van sociale en culturele identiteiten die toendertijd als zeer conflicterend werden ervaren.

De uitdrukking ‘joods-christelijke cultuur’ bijvoorbeeld heeft tegenwoordig bijna sloganeske proporties gekregen, vooral om het verschil met de islam te benadrukken. Maar dan vergeet men gemakshalve dat joden in Europa eeuwenlang als problematisch werden ervaren, en dat tot voor kort de verschillende christelijke gezindten elkaar wel konden verscheuren.

Het onbehagen over multiculturaliteit stamt volgens de auteurs uit het Verlichtingsideaal van gelijkheid. In de premoderne tijd was ongelijkheid binnen de samenleving ‘normaal’, nu is het een norm. Dat algemeen wordt geëist dat migranten zich aanpassen vloeit voort uit het ongemak van de ongelijkheid.
Tegelijk hanteren mensen een selectieve kijk op het recente verleden. Het heden wordt daardoor vergeleken met een verleden dat alleen bestaat in hun hoofd. Men vergelijkt een samenleving met hoe ze herinnerd wordt van vroeger. Zo wordt het verleden vaak geïdealiseerd. Er ontstaan dan ook blinde vlekken voor de continue veranderingen waaraan een samenleving onderhevig is.

De auteurs pleiten voor een genuanceerde en vooral historische visie op hedendaagse verschijnselen. Alleen zo kunnen de huidige problemen met migratie op een serene wijze benaderd worden.

Ook al hebben de auteurs het over de Nederlandse situatie, toch is de inhoud ook voor niet-Nederlanders zeer herkenbaar. Omdat de hoofdstukken de neerslag zijn van verschillende toespraken, is het betoog zeer goed te volgen. De tekst is inzichtelijk en zeer vlot geschreven.

© Minervaria

Wortelen in andere aarde

MEURS, P. & A. GAILLY (red.), Wortelen in andere aarde. Migrantengezinnen en hulpverleners ontmoeten cultuurverschil. Leuven/Amersfoort, ACCO, 1998, 239 pp. – ISBN 90 334 3533 0

Hulpverlening aan migrantengezinnen heeft niet zelden een specialistische bijklank. Vaak wordt die geplaatst in een culturele context: men ziet vooral het verschil met autochtone gezinnen. Uiteraard is de zoektocht van allochtonen naar welzijn meestal ook een zoektocht naar culturele identiteit.
Bij migrantengezinnen gaat het vaak om verlies van culturele vanzelfsprekendheid, terwijl tegelijk een verlangen naar verwevenheid met de cultuur van herkomst leeft.

De ontmoeting met migrantengezinnen noopt tot grondige reflectie over de relatie tussen cultuur, sociale (gezins)groep en individu.
En er valt een wijsheid te ontdekken in de hulpverlening aan mensen van allochtone herkomst: iedereen is cultureel gesitueerd. Met deze wijsheid wordt de dimensie cultuur ook in de hulpvraag van autochtonen duidelijker.

Dit boek zoekt naar een evenwicht tussen culturele antropologie en klinische psychologie. Het wil de gelijkenis tonen met hulpverlening aan autochtone gezinnen, zoals onder meer bij de verwerking van verandering of verlies, en tegelijk recht doen aan de specifieke vragen die verband houden met de culturele context.

Er zitten schitterende theoretische bijdragen bij, geschreven vanuit verschillende therapeutische modellen. Elke theoretische bijdrage is ook geïllustreerd vanuit de klinische praktijk. De auteurs komen uit de verschillende echelons van de geestelijke gezondheidszorg, zowel ambulant als residentieel.

Het is een boek om regelmatig opnieuw ter hand te nemen.

© Minervaria