De eerste kruistocht

ASBRIDGE, T., De eerste kruistocht. De oorsprong van het conflict tussen islam en christendom. (Vert. The First Crusade. A New History. The Roots of Conflict between Christianity and Islam, 2004) A’dam, Atheneum – Polak & Van Gennep, 2010 (5e dr.) 384 pp. – ISBN 978 90 253 6796 1

“Een Gode absoluut onwelgevallig volk is het land der christenen binnen gevallen en heeft de bevolking te vuur en te zwaard vervolgd en geplunderd. Met hun vuige praktijken hebben zij de altaren bezwadderd en geschonden. Zij hebben de christenen besneden en het besnijdenisbloed aan de altaren gesmeerd of in de doopvonten gegoten.”

In november 1095 hield paus Urbanus II een gezwollen toespraak tot een grote menigte. De christenen in het Oosten, betoogde hij, werden vreselijk onderdrukt en uitgebuit door hun ‘woeste’ islamitische heersers. Daarom moest katholiek Europa de wapens opnemen en een wraakexpeditie uitrusten ter herovering van die gebieden. Door deel te nemen aan deze heilige oorlog, zouden alle ‘christenstrijders’ bovendien van hun zonden worden gereinigd. Dit zette de hele christenheid in lichterlaaie.

Het door de paus opgeroepen beeld van moslims als brute onderdrukkers was pure oorlogspropaganda. De islam was in de loop der eeuwen immers juist veel toleranter geweest ten opzichte van andere godsdiensten dan het katholieke christendom. Europa was bovendien beslist niet verwikkeld in een felle, gigantische strijd om zijn voortbestaan. Er waren wel latente spanningen, die af en toe aanleiding gaven tot schermutselingen. Maar de islam en het christendom leefden al eeuwenlang in een betrekkelijk vreedzame co-existentie.

Het kruisvaardersvuur verspreidde zich in 1096 door heel Europa. Tienduizenden Latijnse christenen verlieten huis en haard voor de lange reis naar Jeruzalem. Weinig deelnemers zullen enig idee hebben gehad van de afschrikwekkende lengte en zwaarte van de reis. De meesten werden gedreven door een opwelling van spontane geestdrift en gingen zonder veel overleg of voorbereiding op weg. Het was een bijzonder onbezonnen onderneming, en velen zouden al volkomen berooid zijn of de dood vinden voordat ze het Westen achter zich hadden gelaten.

Thomas Asbridge, verbonden aan London University en specialist in de vroegmiddeleeuwse geschiedenis, heeft het beschikbare bronnenmateriaal diepgaand bestudeerd en bezit een gedegen kennis van de Levant. In dit boek verheldert hij de ontstaansgeschiedenis van de eerste kruisvaart, beschrijft hij hoe de onderneming verliep en analyseert de gevolgen. En hij ontkracht enkele hardnekkige mythes.

De kruisvaarders waren geen bende op eigenbelang beluste, jongere zoons die geen land hadden geërfd en dat in het Oosten hoopten te verwerven, zegt Asbridge. Hebzucht is niet het belangrijkste motief geweest voor de deelnemers. In de leef- en denkwereld van de 11e eeuw werd het dagelijkse leven totaal beheerst en gestuurd door het geloof. De gemoedsrust van middeleeuwers werd belaagd door één overweldigende, ongeruste gedachte: het gevaar van een zondig leven. Het idee van een strijdvaardige pelgrimstocht waardoor de deelnemers vrij konden gemaakt worden van hun zonden was dan ook een schot in de roos.

Dit van wapengekletter weergalmend tijdperk werd bovendien beheerst door een typisch Middeleeuwse moraal. Europa was toen een bijzonder gewelddadige samenleving, met een strijdlustige adel die beheerst werd door bloedige vetes en wraakoefeningen. In de gedachtewereld van de kruisvaarders sloten innige vroomheid, barbaarse strijdmethoden en belustheid op materieel gewin elkaar niet uit. We mogen de kruistochten dus niet met moderne normen beoordelen.

De expeditie begon onvoorbereid en ordeloos. We volgen de bonte schare deelnemers op hun riskante tocht door onbekend en vijandig gebied. We krijgen een gedetailleerd en omstandig beeld van hun samenstelling en hun uitrusting, van de organisatie en de krijgsverrichtingen, van de bondgenootschappen en rivaliteit tussen de leiders en van de moeilijkheden die ze op hun weg moesten overwinnen.

Na een barre tocht vol ontberingen en tegenslagen, werd bijna vier jaar na de oproep van Urbanus het doel bereikt: Jeruzalem werd ingenomen. De terugtocht naar het Westen was een zware en geldverslindende onderneming. Duizenden kruisvaarders ploeterden moeizaam terug naar Europa, velen uitgeput, ziek en berooid. In de Levant bleven een aantal geïsoleerde christelijke satellietstaatjes over, die zichzelf uitputten in de verdediging tegen steeds vijandiger wordende moslimregimes.

De eerste kruistocht vormde een keerpunt in de betrekkingen tussen de islam en het Westen. Door dit conflict koersten de beide wereldgodsdiensten af op een diepgaande animositeit en blijvende onmin. Tussen 1100 en 1300 veranderden katholiek Europa en de islam van elkaar af en toe bestrijdende partijen in gezworen tegenstanders. De demonisering van de islam werd vooral in de hand gewerkt door de mythische geschiedschrijving. De herinnering aan de eerste kruistocht werd in het collectieve bewustzijn van de westerse én de oosterse samenleving verankerd als een fanatieke godsdienstoorlog. De echo hiervan is tot op de dag van vandaag voelbaar.

De onderneming heeft niet alleen de betrekkingen tussen het christendom en de islam ingrijpend veranderd, zegt Asbridge. Ze was bovendien de basis voor een kerkelijke ideologie van onverdraagzaamheid tegenover andere godsdiensten, die er voorheen niet was. In hun kruisvaardersijver gingen de verhitte pelgrims zich te buiten aan een brute en gewelddadige massamoord op de Joden van Europa, de eerste holocaust genoemd.

Dit indrukwekkende werk heeft me van begin tot einde geboeid. Het is, behalve uitermate interessante geschiedschrijving, een onverholen waarschuwing voor iedere vorm van vijanddenken in het algemeen en deze van demagogische politici in het bijzonder.

De tekst is heel onderhoudend geschreven en uitermate degelijk gedocumenteerd. Er zijn verschillende kaarten opgenomen, die de lezer toelaten het hele gebeuren ook geografisch te situeren.
Het boek is uitgegeven in een handig klein pocketformaat. Dit heeft echter als nadeel dat een onooglijk klein lettertype werd gebruikt.

© Minervaria

Opmerking:

Het relaas van Thomas Asbridge stemt helemaal overeen met de beschrijving van Jacques Le Goff in zijn meesterwerk De cultuur van middeleeuws Europa.

Verwante lectuur:

• Ongelovigen
• De vijand voor de poort